Kıymetli evrak, çek, senet niteliğinde, bir değeri olan, bir hak bildiren belgedir. Kıymetli evrakla senetten doğan hak senetten ayrı olarak beyan edilemez ve başkalarına devredilemez. Kıymetli evraklar, hak ile senedin birbirine sıkı sıkıya bağlı olduğu belgelerdir.
Kıymetli Evrak’ın Özellikleri
Kıymetli evrakların en önemli özelliklerinden birisi belirli bir sayıda üretilmiş olması veya sayı sınırının bulunmamasıdır. Kambiyo senetleri, Türk Ticaret Kanunu’na göre belirli sayıda üretilmişlerdir ve daha sonradan tekrardan üretilemezler. Ancak hisse senetleri gibi menkul kıymetlerin belirli bir sayısı yoktur ve tekrardan ihtiyaç duyulduğu takdirde üretilebilirler.
Kıymetli evrakların imzalanması durumunda özellikle bono, çek ve poliçenin imzalanması durumunda üzerinde yazan miktarın kesinlikle alıcıya yani kıymetli evrakı elinde bulunduran kişiye imzalanan kişi tarafından ödenmesi gerekir. Burada asıl önemli olan şey, iki kişi arasındaki imzalama sebebinin önemsiz olma durumudur. Yani, sadece birine güvenerek borçlu olunan miktardan daha fazla miktarın kıymetli evrak ile ödeme garantisi verilmesi hukuki olarak bir anlam ifade etmez.
Örneğin, fiyatı 100.000 TL olan bir ev almak üzeresiniz ve ev sahibiyle aranızda bir anlaşma yapıyorsunuz. 10.000 TL tutarındaki miktarı o an ödeme durumunda değilsiniz ve üzerinde 50.000 TL miktar yazan çek imzalıyorsunuz ve aranızda sözlü olarak 10.000 TL ödendiği takdirde çekin geri alınması konusunda anlaşıyorsunuz. Böyle bir durumda, aranızdaki anlaşmadan bağımsız olarak 50.000 TL borçlu duruma düşmüş olursunuz ve çekin sahibi olan kişi 50.000 TL’yi sizin banka hesabınızdan tahsil edebilir. Dolayısıyla, kıymetli evraklar özel sebeplerden bağımsız olarak işler.
Kıymetli evraklar ayrıca şekil unsuruna bağlı olan evraklardır. Kambiyo senetlerinde ve menkul kıymetlerde şekil unsuruna uyulması kesinlikle önem arz etmektedir. Çünkü şekil unsuruna uygun olmayan bir kıymetli evrak hukuken geçersizdir ve karşılığında bir alacak hakkı doğurmaz.
Son olarak, kıymetli evraklar devredilebilen ve alacak hakkı doğuran evraklardır. Bu sebeple günümüzde ticari hayatta büyük önem taşırlar ve ödeme işlemlerinin kolaylaştırılması bakımından ticari hayata büyük katkı sunarlar.
Kıymetli Evrak Türleri Nelerdir?
İki ana tür kıymetli evrak vardır. Basitçe ifade edersek borç-alacak ya da ödeme ilişkisi yaratan kambiyo senetleri ve yatırım aracı olarak kullanılarak elinde bulunduran için alacak sağlayan menkul kıymetler.
1. Kambiyo Senetleri
Kambiyo senetleri, kıymetli evrakın tüm özelliklerine sahip şekilde alacak hakkı veren kıymetli evraklardır. Türk Ticaret Kanunu’na göre kambiyo senetleri, poliçe, bono ve çektir. Kambiyo senetleri (tüm kambiyo senedi türleri) şu özellikleri taşırlar:
- Kambiyo senedi ile bir alacak – borç ilişkisi kurulur. Dolayısı ile kambiyo senedi
- Sahibine alacak hakkı verir.
- Emre yazılı senetlerdir
- Ödenmesi için senedin ibrazı gereklidir. (Senet kaybolursa, senetten doğan hak kaybedilir)
- Kambiyo senetleri üzerindeki imzaların ve beyanların bağımsızlığı ilkesi vardır
- Senedi imzalayanlar, kefil sıfatı ile imzalamış dahi olsalar borçtan sorumlu olurlar.
- Kıymetli evraklar, şekil şartını sağlamak zorundadır. (Türüne göre TTK’da tanımlandığı şekliyle basılmış olmalı ve gerekli açıklamaları içermeleri, kanunda belirtildiği zaman içinde karşı tarafa teslimi vb.)
- Kıymetli evraklar uluslararası nitelik taşır.
1.1. Poliçe
Poliçe belirli bir kişi emrine, diğer bir kişiye verilen ödeme yetkisini kapsayan bir senettir. Poliçe üç taraflı ilişkiyi düzenleyen bir senettir. Poliçe senedini düzenleyen taraf bir tarafa borçlu iken diğerinden alacaklıdır. Poliçeyi düzenleyen alacaklı olduğu kişiye hitaben düzenlediği senedi borçlu olduğu kişiye teslim eder. Borçlu senedi kabul ettiğinde düzenleyici aradan çekilmiş olur. Borçlu isterse borcunu düzenleyiciye veya diğer alacaklıya ödemekte serbesttir. Sigorta poliçeleri buna güzel bir örnektir.
Burada tarafların mevzuatta geçen tanımları şu şekildedir:
- Poliçeyi düzenleyerek ödeme emrini veren taraf: Keşideci
- Poliçeyi ödeyecek olan taraf, gerçek kişi: Muhatap
- Poliçede belirtilen miktarı tahsil edecek taraf: lehdar
Poliçeyi düzenleyenin (keşideci) hem muhatapla hem de lehdarla ilişkisi vardır. Keşidecinin muhataptan alacağı, lehdara da borcu vardır. Keşideci poliçe düzenleyecek ve muhatabın da kabul etmesiyle aradan çekilmekte, muhataptan kendisine olan borcundan poliçede yazdığı tutar kadarını kendisinin borcu olan lehdara ödemesini istemektedir.
1.2.Bono
Bono, borçlusu tarafından imzalanarak alacaklıya verilen ve belli bir paranın, belli bir süre sonra ödeneceğini bildiren ticari belgeye verilen addır. Bono üzerinde alacak-verecek ilişkisini tanımlayan cümle “ödeyiniz” şeklinde değil, “ödeyeceğim” şeklinde biter. Dolayısı ile bono bir ödeme vaadidir. Bono vadeli işlemlerde kullanılan bir senet türüdür. Bonoda da iki taraf bulunur. Borçlu (muhatap): Bono bedelini ödeyecek taraftır. Alacaklı (lehtar): Bono bedelini tahsil edecek taraf ya kişidir.
1.3.Çek
Çek bir bankaya hitaben yazılmış ve Türk Ticaret Hukuku’nda belirtilen hükümlere göre düzenlenmiş, ödeme emri niteliğinde olan kıymetli bir evraktır. Günümüzde çekler barkodla yapılmakta ve güvenli ticaret ilişkisi sağlanmaktadır. Çeklerde üç taraf bulunur:
- Çeki düzenleyen taraf: Keşideci
- Çeki ödeyecek banka şubesi: Muhatap
- Çeki elinde bulunduran: Hamil
Çeklerin, hamiline düzenlenen banka çekleri, yabancı para cinsinden çekleri, maaş çekleri, ABD hazine çekleri, seyahat çekleri gibi tipleri vardır. Çek yazarak ödeme ABD’de son derece yaygındır. Hatta bizde birçok insanın kredi kartı kullandığı perakende alış-veriş ödemelerinde bile Amerikalılar çek kullanırlar.
2- Menkul Kıymetler
Menkul kıymetler ise kambiyo senetlerinden farklı olarak yatırım araçları olarak borsada kullanılırlar. Hisse senetleri, tahviller, hazine bonoları ve ipotekli borç senetleri en çok bilinen menkul kıymetler çeşitleridir. Menkul kıymetler sabit gelirli veya değişken gelirli olabilirler.
