Ana Sayfa sorular Manipülasyon ...

Manipülasyon Nedir? Borsada Manipülasyon Nasıl Yapılır?

Manipülasyon piyasa dolandırıcılığı demektir

Sermaye Piyasası Kanunu’nun İkinci Bölümünde Sermaye Piyasası suçları sayılmıştır. Buna göre 107. Madde’de piyasa dolandırıcılığı hakkında:

“Sermaye piyasası araçlarının fiyatlarına, fiyat değişimlerine, arz ve taleplerine ilişkin olarak yanlış veya yanıltıcı izlenim uyandırmak amacıyla alım veya satım yapanlar, emir verenler, emir iptal edenler, emir değiştirenler veya hesap hareketleri gerçekleştirenler iki yıldan beş yıla kadar hapis ve beş bin günden on bin güne kadar adli para cezası ile cezalandırılırlar. Ancak, bu suçtan dolayı verilecek olan adli para cezasının miktarı, suçun işlenmesi ile elde edilen menfaatten az olamaz.” Denilmiştir. Buna ek olarak “Sermaye piyasası araçlarının fiyatlarını, değerlerini veya yatırımcıların kararlarını etkilemek amacıyla yalan, yanlış veya yanıltıcı bilgi veren, söylenti çıkaran, haber veren, yorum yapan veya rapor hazırlayan ya da bunları yayan ve bu suretle menfaat sağlayanlar iki yıldan beş yıla kadar hapis ve beş bin güne kadar adli para cezası ile cezalandırılırlar.” denilmiştir.

Dolayısıyla piyasa dolandırıcılığı, işlem bazlı ve bilgi bazlı olarak ikiye ayrılmıştır.

Borsada Manipülasyon Nasıl Yapılmaktadır?

İşlem bazlı piyasa dolandırıcılığı nedir? İşlem bazlı manipülasyon

İşlem bazlı piyasa dolandırıcılığı konusuna Sermaye Piyasası Kurulu açıklık getirmiş ve şöyle demiştir:

SPKn’nun 107/1 maddesi hükmündeki suçun maddi unsuru “sermaye piyasası araçlarının alım ve satımını yapmak, emir vermek, emir iptal etmek, emir değiştirmek veya hesap hareketleri gerçekleştirmek” olarak yer almaktadır. Sermaye piyasası araçlarının fiyatlarının belirlenmesinde arz ve talebin ekonomi kuralları çerçevesinde sağlıklı biçimde oluşmasına engel olan herhangi bir alım ve/veya satım, emir verilmesi, verilen emirlerin iptali, değiştirilmesi veya hesap hareketleri gerçekleştirilmesi piyasa kuralları içerisinde ‘yanlış veya yanıltıcı izlenim uyandırıcı’ olarak nitelendirilebilir. Söz konusu işlemlerin ‘elverişli’ olması, yani sermaye piyasası araçlarının fiyatlarında, fiyat değişimlerinde, arz ve taleplerinde yanlış veya yanıltıcı izlenim uyandırabilecek nitelikte bulunması gerekir. Alım ve satımın yapay veya hileli olması maddi unsurun varlığını etkilemektedir.

Kendinden kendine işlemler (wash sales) veya tarafların işlemden önce anlaşarak aynı fiyat ve aynı miktardan, eş zamanlı olarak girdikleri emirlerin karşılaşması sonucunda gerçekleşen işlemler, piyasa dolandırıcılığı için kullanılan klasik yöntemler olmakla beraber, piyasayı dolandırmaya yönelik işlemler bu yöntemler ile sınırlı değildir.

Gerçekleşen işlemler, sayılan iki tipteki gibi hileli olmadığı halde, madde hükmünde sayılan amaçlara yönelik olduğunda suçun maddi unsuru yine oluşacaktır. Suçun maddi unsurunu tek başına yasal bir görüntüye sahip olan ve fakat belirli bir amaç için koordineli olarak gerçekleştirildiklerinde piyasa dolandırıcılığına neden olan alım ve satımlar, verilen emirler, iptal edilen emirler, değiştirilen emirler veya gerçekleştirilen hesap hareketleri oluşturmaktadır.

Öte yandan, yalan ve yanlış izlenim uyandıran işlemlerin büyüklüğü konusunda bir alt ve üst sınır söz konusu değildir. İlgili payın piyasasında kontrolü sağlayarak fiyat hakimiyeti kurmaya yönelik bir piyasa dolandırıcılığı için gerekli miktar çok büyük olabileceği gibi, payın kapanış fiyatının belirlenmesi için borsadaki asgari işlem miktarı olan bir adetlik alış işlemleri de piyasanın dolandırılmasına neden olabilecek niteliktedir.

İşlem bazlı piyasa dolandırıcılığı suçunun neticesi sermaye piyasası araçlarının fiyatının etkilenmesi tehlikesidir. SPKn 107/1 hükmü, fiili bir “tehlike suçu” olarak düzenlemek suretiyle sonucun gerçekleşmesini şart koşmamıştır. Tehlike suçlarında, doğrudan doğruya bir zararın doğması gerekli olmayıp, suç konusu olarak tanımlanan tehlikeli davranışlar cezalandırılmaktadır. Piyasa dolandırıcılığı suçunu da tehlike suçu olarak tanımlayan yasa koyucunun amacı, sermaye piyasası araçlarının fiyatlarının, fiyat değişimlerinin, arz ve taleplerinin yanlış veya yanıltıcı izlenim uyandıracak şekilde etkilenmesine yönelik işlem gerçekleştiren kişilerin cezalandırılmasıdır.

Suç bir tehlike suçu olmakla beraber, failin gerçekleştirdiği işlemler sonucu bir menfaat sağlanması durumunda, SPKn’nun 107 nci maddesinin birinci fıkrası gereğince “bu suçtan dolayı verilecek olan adli para cezasının miktarı, suçun işlenmesi ile elde edilen menfaatten az olamaz”. Söz konusu hükmün uygulanması açısından önemli olan ve vurgulanması gereken diğer bir husus ise, failin mamelekinde (mal varlığında) bir artışın meydana gelmesinin yanı sıra bir zarardan korunmanın da “menfaat” olarak değerlendirilmesidir.

Bununla birlikte, SPKn’nun 107 nci maddesinin üçüncü fıkrası gereğince, “suçu işleyen kişi pişmanlık göstererek, beş yüz bin Türk Lirasından az olmamak üzere, elde ettiği veya elde edilmesine sebep olduğu menfaatin iki katı miktarı kadar parayı, Hazineye; soruşturma başlamadan önce ödemesi durumunda hakkında ceza hükmolunmaması, soruşturma evresinde ödemesi durumunda verilecek cezanın yarı oranda indirilmesi ve kovuşturma evresinde hüküm verilinceye kadar ödemesi durumunda verilecek cezada üçte bir oranında indirime gidilmesi” hükme bağlanmıştır.

 

Bilgi bazlı piyasa dolandırıcılığı nedir? Bigi bazlı manipülasyon

Bilgi bazlı piyasa dolandırıcılığı ise yine SPK tarafından aşağıdaki şekilde daha ayrıntılı olarak açıklanmıştır:

6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu (SPKn)’nun 107/2 maddesinde bilgi bazlı piyasa dolandırıcılığı sayılan fiiller “sermaye piyasası araçlarının fiyatlarını, değerlerini veya yatırımcıların kararlarını etkilemek amacıyla yalan, yanlış veya yanıltıcı bilgi verilmesi, söylenti çıkarılması, haber verilmesi, yorum yapılması veya rapor hazırlanması ya da bunların yayılması” olarak sayılmıştır. Söz konusu suçun maddi unsurunun oluşabilmesi için bilgi, söylenti, haber, yorum veya raporun ‘yalan, yanlış veya yanıltıcı’ olması ve bu suretle menfaat sağlanması gerekmektedir.

Bilgi bazlı piyasa dolandırıcılığı fiilinde maddi unsur olarak aşağıdaki hususların mevcut olup olmadığı önem arz etmektedir.

1- Herhangi bir bilgi, söylenti, haber, yorum veya rapor mevcut olup olmadığı,

2- Bilgi, söylenti, haber, yorum veya rapor yalan, yanlış veya yanıltıcı olup olmadığı,

3- Fiili gerçekleştirenlerin menfaat sağlayıp sağlamadığı,

4- Bilgi, söylenti, haber, yorum veya raporun sermaye piyasası araçlarının fiyatını, değerini veya yatırımcıların yatırım kararlarını etkilemek amacını taşıyıp taşımadığı.

Suçun maddi unsurunun oluşması için anılan hususların bir arada bulunması gerekmektedir. Diğer bir deyişle bu hususlardan birinin yokluğu maddi unsurun oluşmaması sonucunu doğurmaktadır.

Diğer taraftan, suçun manevi unsuru, fiilin sermaye piyasası araçlarının fiyatlarını, değerlerini veya yatırımcıların kararlarını etkilemek amacıyla bilerek ve istenerek gerçekleştirilmesidir.

Manipülasyon konusunda Sermaye Piyasası Kurulu’nun Piyasa Bozucu Eylemler Tebliği’ni de dikkate almak gereklidir. Tebliğde emir ve işlemlere ilişkin piyasa bozucu eylemler şu şekilde tanımlanmıştır:

Emir veya işlemlere ilişkin piyasa bozucu eylemler

MADDE 5 – (1) Tek başına ya da birlikte hareket eden kişiler tarafından borsa ve teşkilatlanmış diğer piyasalarda gerçekleştirilen, sermaye piyasası araçlarının fiyatları, fiyat değişimleri, işlem hacimleri, işlem miktarları, işlem oranları, emir miktarları, emir oranları, emir iptal miktarları, emir iptal oranları veya emir gerçekleşme oranları gibi sermaye piyasalarının işleyişi veya sermaye piyasası araçlarının fiyatlarının belirlenmesiyle ilgili veriler dikkate alındığında önemli veya etkili kabul edilebilecek nitelikte;

a) Alım veya satım yapılması, hesap hareketi gerçekleştirilmesi, emir verilmesi, emir iptali veya emir değiştirilmesi,

b) Farklı fiyat kademelerine emir iletilmesi,

c) Bir dakikadan daha az zaman dilimlerinde piyasadaki en iyi alım fiyatına eşit veya piyasadaki en iyi alım fiyatından daha düşük fiyatlı satım emri ya da piyasadaki en iyi satım fiyatına eşit veya piyasadaki en iyi satım fiyatından daha yüksek fiyatlı alım emri iletmek şeklinde yön değiştiren emirler verilmesi,

ç) Kendinden kendine veya karşılıklı işlemler gerçekleştirilmesi,

d) Açılış veya kapanış fiyatlarını etkilemeye yönelik işlemler yapılması,

e) Gün sonu veya vade sonu uzlaşma fiyatlarını etkilemeye yönelik işlemler gerçekleştirilmesi,

f) Fiyat yükseltici, fiyat düşürücü veya fiyatı sabit tutmaya yönelik işlemler yapılması,

g) Vadeli işlem ve opsiyon piyasasında bir sicile bağlı tüm hesaplar için ya da piyasa bazında belirlenen pozisyon limitlerinin geçilmesi,

ğ) Vadeli işlem ve opsiyon piyasasında, ilgili dayanak varlık piyasasında gerçekleştirilen işlemlerle aynı yönlü işlemler gerçekleştirilmesi

ve benzeri işlemler yapılması suretiyle borsa ve teşkilatlanmış diğer piyasaların güven, açıklık ve istikrar içinde çalışmasını bozan ya da sermaye piyasası araçlarının fiyatları, fiyat değişimleri, arz ve talepleri hakkında yanlış veya yanıltıcı izlenim uyandıran veya adil ve dürüst işlem yapılmasını, piyasanın rekabetçi bir ortamda işleyişini ya da fiyatın doğru ve dürüst bir şekilde oluşmasını zorlaştıran ya da engelleyen fiil ve davranışlar piyasa bozucu eylem olarak değerlendirilir.

İletişim veya haberleşme yoluyla işlenen piyasa bozucu eylemler de aşağıdaki şekilde tanımlanmıştır:

İletişim veya haberleşme yoluyla işlenen piyasa bozucu eylemler

MADDE 6 – (1) (Değişik:RG-18/2/2017-29983) Sermaye piyasası araçlarının fiyatları, değerleri veya yatırımcıların kararlarını etkileyebilecek nitelikte veya bunlara etki edebilecek piyasa göstergelerine ilişkin olarak yalan, yanlış veya yanıltıcı bilgi verilmesi, söylenti çıkarılması, haber verilmesi, özel durum açıklaması yapılması, yorum yapılması veya rapor hazırlanması, bu fiilleri gerçekleştirenler tarafından söz konusu fiillerin gerçekleştirilmesinden önce veya sonra ilgili sermaye piyasası aracında her türlü emir verilmesi ve/veya işlem yapılması halinde piyasa bozucu eylem olarak değerlendirilir.

(2) (Değişik:RG-18/2/2017-29983) Birinci fıkrada belirtilen hususların yalan, yanlış veya yanıltıcı olduğunu bilen yahut bilmesi gerekenler tarafından yayılması, bu fiili gerçekleştirenler tarafından söz konusu fiilin gerçekleştirilmesinden önce veya sonra ilgili sermaye piyasası aracında her türlü emir verilmesi ve/veya işlem yapılması halinde piyasa bozucu eylem olarak değerlendirilir.

(3) Kurulun özel durumların açıklanmasına ilişkin düzenlemeleri kapsamında açıklamakla yükümlü olunan, sermaye piyasası araçlarının fiyatlarını, değerlerini veya yatırımcıların kararlarını etkileyebilecek nitelikteki bilgilerin açıklanmaması piyasa bozucu eylem olarak değerlendirilir.

(4) Sermaye piyasası araçları hakkında gazete, televizyon, internet veya benzer nitelikte kitle iletişim araçları kullanarak yorum veya tavsiyede bulunduktan sonra, yorum veya tavsiyesini değiştirinceye kadar veya her halükarda 5 iş günü içerisinde, alım veya tut tavsiyesi verdiği halde satmak ya da satım tavsiyesi verdiği halde almak piyasa bozucu eylem olarak değerlendirilir.

Tebliğ’in 8. Maddesi ise basın özgürlüğü kapsamındaki faaliyetlerin piyasa bozucu eylem kapsamında değerlendirilmediğini belirtmiştir:

Madde 8: Kanunun 108 inci maddesinde yer alan bilgi suistimali ve piyasa dolandırıcılığı sayılmayan hâller, basın özgürlüğü kapsamındaki faaliyetler ile Kanunun 104 üncü maddesi kapsamına girmeyen eylem ve işlemler piyasa bozucu eylem olarak değerlendirilmez.

Yukarıdaki tebliğ ve yasanın ilgili maddelerini inceledikten sonra şu sonuca varıyoruz:

SONUÇ: Manipülasyon Nedir ve Ne Değildir?

Yanlış bir rapor veya yorum yayınlanması tek başına suçun maddi unsurunun oluşması için yeterli olmamakta, bunun için bir fiili gerçekleştirenin menfaat sağlaması da gereklidir. Basın özgürlüğü kapsamında yayınlanan bir yanlış yorum ya da rapor ile menfaat sağlanmamış ve bu fiil yatırımcıların kararlarını etkilemek için bilerek ve istenerek yapılmamışsa suçun maddi ve manevi unsurları oluşmamaktadır.

 

Manipülasyon yapanların başvurduğu başlıca yöntemler:

Pompala ve boşalt yöntemi nedir (pump and dump)?

Pompala ve boşalt yönteminde manipülatörler önce işlem hacminin sığ olduğu bir para veya sermaye piyasası aracını piyasadan toplarlar. Sonra bu varlığın artacağına dair asılsız iddialarda bulunurlar. Bundan hemen sonra da alıma geçerek fiyatı yükseltmeye başlarlar. Bir noktadan sonra söylentiler ve yanıltıcı yorumlar ve de fiyatın artıyor olması bu varlığa olan talebi arttırır ve fiyat yükselmeye başlar. Herkes fiyatın daha da artacağını düşünürken manipülatörler ellerindeki ucuz fiyattan aldıkları varlıkları şişmiş fiyatlardan satarak para kazanırlar.

Ayı hücumu yöntemi nedir (bear raiding)?

Pompala boşalt yönteminin tersi niteliğindeki bu yöntemde manipülatörler bir varlığın fiyatının düşeceğine dair asılsız iddialar ve söylentiler yayarlar. Bununla birlikte bu varlıkta açığa satış yaparak fiyatın daha da düşmesine sebep olurlar. Bu sayede yaratılan panik ortamıyla satışlar derinleşir. Manipülatörler de açığa satış yaptıklarından daha düşük fiyatlardan varlığı alıp pozisyonlarını kapatırlar ve bu sayede para kazanırlar.