Ana Sayfa Raporlar Ekonomi Raporları ve Gelişmeleri Türkiye’de As...

Türkiye’de Asgari Ücretli Çalışanlar: Gerçek Sayıları, Demografi ve İstihdam Bilgileri, Gürdal Aslan

ishayati-istihdam-kumelenmeTürkiye’de Asgari Ücretli Çalışanlar: Gerçek Sayıları, Demografik Özellikleri, İstihdam Bilgileri

Gürdal ASLAN*

* Dr. Gürdal Aslan, Paris 1-Sorbonne Üniversitesi, [email protected], [email protected]

Özet

Asgari ücretin 1 Ocak 2016 itibariyle net bin TL’den bin 300 TL’ye yükselecek olması yoğun şekilde tartışılmaktadır. Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) verilerine göre kayıtlı yani sigortalı ücretli çalışan 13 milyon kişinin yaklaşık 5 milyonu asgari ücretli olarak çalışmaktadır. Bu rakamın gerçeği yansıtmadığı bilinmektedir. İlk olarak birçok çalışan asgari ücretten yüksek ücret aldığı halde, işveren tarafından düşük ücret veya asgari ücret üzerinden sigortalı gösterilmektedir. İkinci olarak bu rakama, kayıt dışı yani SGK kaydı olmadan istihdam edilen ve bir biçimde asgari ücretle bağlantılı olarak ücret alan 3 milyondan fazla çalışan dâhil değildir. Sonuç itibariyle, bazı işverenler işgücü maliyetlerini azaltmak için (daha az prim ve vergi ödemek için), eksik ücret bildiriminde bulunduğundan, işveren beyanına dayalı SGK verileriyle gerçek asgari ücretli çalışan sayısını belirlemek mümkün değildir. Oysa TÜİK Hanehalkı İşgücü Anketlerinde, çalışanların esas iş bilgileri ve elde ettikleri net aylık gelirleri bizzat çalışanlar tarafından belirtilmektedir. Bu araştırmada TÜİK 2013 Hanehalkı İşgücü Anketi (HİA) verileri kullanılarak Türkiye işgücü piyasasında gerçek asgari ücretli çalışan sayısı, bu çalışanların demografik özellikleri ve istihdam durumları tespit edilmiştir.

Sonuçlar

Araştırma sonuçları aşağıda kısaca maddeler halinde sıralanmıştır. İlerleyen sayfalarda bu sonuçların detaylarını, verilerini bulmak mümkündür.

1) Kayıtlı yani sigortalı olarak asgari ücretli çalışan sayısı 5 milyon değil, 2,5 milyondur. Diğer deyişle, 2,5 milyon tam zamanlı çalışan asgari ücretten yüksek ücret aldığı halde, işveren tarafından asgari ücret üzerinden sigortalı gösterilmektedir. Yaygın olarak gözlemlenen bu olgu, daha az prim ve vergi ödemek için, SGK’ya eksik ücret bildiriminde bulunan işverenin, çalışanına asgari ücreti aşan miktarı elden vermesiyle açıklanabilir.

2) Öte yandan, kayıtlı-sigortalı ücretli çalışanlar açısından bir başka ilginç bir sonuç ortaya çıkmaktadır. Ankette kayıtlı-sigortalı olarak tam zamanlı çalıştığını belirten bir çalışan, yasal zorunluluk olarak en azından asgari ücret kadar ücret geliri elde etmelidir. Fakat kayıtlı-sigortalı olarak tam zamanlı çalışanların yüzde 7’si yani yaklaşık 1 milyon kişi (918 bin) asgari ücretten daha az kazandığını belirtmektedir. Bir başka ifadeyle, yaklaşık 1 milyon çalışan gerçekte daha düşük ücret aldığı halde asgari ücret üzerinden sigortalı gösterilmektedir. Bu durum ise yasa gereği tam zamanlı çalışanın ücretini asgari ücret düzeyinden gösteren işverenin, çalışanının banka hesabına yatırdığı ücretin bir kısmını elden geri almasıyla açıklanabilir.

3) 2,4 milyon sigortasız yani kayıt dışı olarak tam zamanlı çalışanın yüzde 68’i (1,6 milyon kişi) asgari ücret ve altında ücret kazanıyor.

4) Kayıtlı-sigortalı ücretli çalışanlara kayıtsız-sigortasız çalışanları da eklediğimizde, toplam tam zamanlı olarak ücretli çalışanların yüzde 34’ü (5,1 milyon kişi) asgari ücret ve altında ücret alarak çalışmaktadır.

5) Asgari ücretli çalışanların büyük çoğunluğunu erkekler oluşturmaktadır (yüzde 71’i erkek, yüzde 29’u kadın). Öte yandan, kadınlar arasında asgari ücret ve altında ücret alarak çalışma oranı daha yüksektir (kadınlarda yüzde 44, erkeklerde yüzde 31).

6) Asgari ücretli çalışanlar çoğunlukla gençlerden oluşmaktadır. Yüzde 60’ı 35 yaş altındadır.

7) Asgari ücretli çalışanların önemli oranda (yüzde 65) lise altı eğitime sahip vasıfsız işçilerden oluştuğunu söylemek mümkündür.

8) Toplam 2,9 milyon asgari ücretli çalışanın 1,8 milyonu (yüzde 61) evlidir.

9) Asgari ücretli çalışanların üçte biri (yüzde 34,4) mikro ölçekli işletmelerde (10’dan az işçi çalıştıran) istihdam edilirken, toplamda tamamına yakını (yüzde 91) küçük ve orta ölçekli işletmelerde (KOBİ’lerde) çalışmaktadır.

10) Asgari ücretliler hemen her alt sektörde, fakat en fazla perakende ticaret, binalar ile ilgili hizmetler, giyim eşyaları imalatı ve tekstil ürünleri imalatı gibi alt sektörlerde çalışmaktadır.

11) Asgari ücretliler en çok İstanbul, Ege (İzmir-Aydın-Manisa) ve Akdeniz’de (Antalya-Adana-Hatay) yaşamaktadırlar.

12) Yasal haftalık çalışma süresinin 45 saat olduğu düşünülürse, asgari ücretli çalışanların esas işlerinde çalıştıkları haftalık ortalama saat sayısı oldukça yüksektir (ortalama 53 saat).

13) Asgari ücret politikası ve asgari ücret artışları Türkiye işgücü piyasasının önemli bir bölümünü ilgilendirmektedir.

 

****

Neden gerçek asgari ücretli çalışan sayısı belirlenmelidir?

Çalışanların en önemli hatta çoğu zaman tek gelir kaynağı olan asgari ücretin 1 Ocak 2016 itibariyle net bin TL’den bin 300 TL’ye yükselecek olması yoğun şekilde tartışılmaktadır. Bu artışın genel olarak istihdam üzerine olumsuz etkisi olacağı, en azından kayıt dışılığı artıracağı ileri sürülmektedir. Sendikalaşma oranı ve toplu iş sözleşmesi kapsamının yüzde onlarda seyrettiği bir ortamda ücretlerin temel belirleyicisi haline gelen asgari ücret düzeyinin ve bu düzeyin artışının ekonomi üzerinde çok yönlü etkileri olacağını söylemek mümkündür.

Teorik olarak, asgari ücretin yüzde 30’luk artışının istihdam ve kayıt dışılığın yanı sıra cari ücretler, enflasyon, ekonomik büyüme, yoksulluk ve gelir dağılımı üzerine etkileri olacaktır. Bu noktada, iktisat yazınında bu etkilerin yönü (olumlu-olumsuz) üzerinde bir görüş birliği olmadığını belirtmeliyiz. Fakat bilinmektedir ki asgari ücretin etkileri ve bu etkilerin yönü öncelikle şu üç etkene bağlıdır:

1) bu ücretin nihai, göreceli seviyesi (ortalama ve ortanca ücretlere oranı),

2) bu seviyenin artış oranı,

3) bu artışın kaç işçiyi etkileyeceği, diğer deyişle asgari ücretli çalışan sayısı.

Oysa Türkiye’de asgari ücretli çalışan sayısı konusunda tam bir belirsizlik söz konusudur. Gerçek asgari ücretli çalışan sayısı bilinmediği gibi, bu çalışanların karakteristiksel özellikleri, çalıştıkları firmanın büyüklüğü, sektörleri gibi istihdamlarıyla alakalı özellikleri de bilinmemektedir.

****

Araştırmanın kapsamı ve Metot

Bu araştırmada Türkiye işgücü piyasasında gerçek asgari ücretli çalışan sayısı ve bu ücret düzeyi altında çalışan sayısı tespit edilecektir. TÜİK 2013 Hanehalkı İşgücü Anketi (HİA) mikro verileri kullanılarak asgari ücret düzeyinde istihdam edilenlerin cinsiyet, yaş, medeni durum, eğitim gibi çeşitli demografik özelliklerinin yanı sıra sektörel konum, firma ölçeği, ortalama çalışma süreleri gibi istihdam bilgileri de ortaya konulacaktır.

HİA verilerinden yola çıkarak yapılan hesaplamalarda öncelikle sadece ücretli ve yevmiyeli çalışanlar dikkate alınmıştır. İkinci olarak asgari ücret aylık olarak tam zamanlı çalışanlar için belirlendiğinden, yarı zamanlı çalışanlar (ki toplam ücretli çalışanların sadece yüzde 5’ini oluşturuyorlar) analiz dışında bırakılmıştır. HİA verilerinde, anket ayında işe başlayanlar ve gelir beyan etmeyenlerin ücret geliri bilgisi sıfır değeri almaktadır. Son olarak, esas işlerinde elde ettikleri net aylık gelirini bilemediğimiz ücretli çalışanlar da analiz dışında bırakılmıştır. Tüm bu ölçüt uygulamaları sonucu tam zamanlı olarak ücretli ve yevmiyeli çalışanların örneklem büyüklüğü 93 bin 688 olmuştur. Sonuçların değerlendirilmesinde toplam kitle değerine ulaşmak için ankette belirtilen ağırlık katsayısı kullanılmıştır.

Gelirini beyan eden tam zamanlı ücretli çalışanlar için yıllık asgari ücretin yüzde 5 komşuluğunda ücret geliri olanlar (üst limitte asgari geçim indiriminin yüzde 5 komşuluğu aşan kısmı da hesaba katılarak) asgari ücretli çalışanlar olarak kabul edilmiştir. Ortalama asgari ücretin yüzde 5 azından daha düşük aylık ücret kazancı olanlar ise asgari ücret seviyesinin altında çalışanlar olarak değerlendirilmiştir.

****

Sigortalı yani kayıtlı ücretli çalışanların yüzde 20’si (2,5 milyon kişi) asgari ücretli

SGK verilerine göre kayıtlı yani sigortalı ücretli çalışan 13 milyon kişinin yaklaşık 5 milyonu asgari ücretli olarak çalışmaktadır. Bu veriler işverenlerin çalışanlarına ödedikleri ücretleri SGK’ya bildirimleri sonucunda oluşmaktadır. TÜİK Hanehalkı İşgücü Anketleri (HİA) verileri ise bizzat çalışanların beyanları sonucu elde edilen istihdam bilgileri yanı sıra, esas işlerinde elde ettikleri net aylık ücret gelirlerini göstermektedir. HİA verilerine göre kayıtlı yani sigortalı olarak asgari ücretli çalışan (tam zamanlı) sayısı 5 milyon değil, 2,5 milyondur (tablo 1). Diğer deyişle, 2,5 milyon çalışan asgari ücretten yüksek ücret aldığı halde, işveren tarafından asgari ücret üzerinden sigortalı gösterilmektedir. Yaygın olarak gözlemlenen bu olgu, daha az prim ve vergi ödemek için, SGK’ya eksik ücret bildiriminde bulunan işverenin, çalışanına asgari ücreti aşan miktarı elden vermesiyle açıklanabilir.

Tablo 1: Kayıtlı ücretli çalışanlar arasında asgari ücret ve altında çalışanların sayısı ve payı (%)

Bin kişi Yüzde
KAYITLI ÇALIŞANLAR 12 543 100
Asgari ücret seviyesinin altında çalışanlar 918 7,3
Asgari ücretli çalışanlar 2 551 20,3
Asgari ücret seviyesinin üzerinde çalışanlar 9 075 72,3

Kaynak: TÜİK, 2013 Hanehalkı İşgücü Anketi veri seti

Sigortalı yani kayıtlı olarak tam zamanlı çalışanların yüzde 7’si (918 bin kişi) asgari ücretin altında ücret kazanıyor

Diğer taraftan, tablo 1 kayıtlı-sigortalı ücretli çalışanlar açısından bir diğer ilginç olguyu ortaya çıkarmaktadır. Öyle ki kayıtlı-sigortalı olarak tam zamanlı çalışanların yüzde 7’si yani yaklaşık 1 milyon kişi (918 bin) asgari ücretten daha az aylık ücret kazandığını belirtmektedir (tablo 1). Oysa kayıtlı-sigortalı olarak tam zamanlı çalıştığını belirten bir çalışan, yasal zorunluluk olarak en azından asgari ücret kadar ücret geliri elde etmelidir. Bir başka ifadeyle, yaklaşık 1 milyon çalışan gerçekte daha düşük ücret aldığı halde asgari ücret üzerinden sigortalı gösterilmektedir. Bu durum ise yasa gereği tam zamanlı çalışanın ücretini asgari ücret düzeyinden gösteren işverenin, çalışanının banka hesabına yatırdığı ücretin bir kısmını elden geri almasıyla açıklanabilir. Çalışanların sağlık hizmeti, kıdem tazminatı, emeklilik gibi avantajlar sağlayacak SGK kapsamında olabilmek için bu duruma razı oldukları söylenebilir.

****

2,4 milyon sigortasız yani kayıt dışı olarak tam zamanlı çalışanın yüzde 68’i (1,6 milyon kişi) asgari ücret ve altında ücret kazanıyor

Buraya kadar sadece kayıtlı-sigortalı ücretli çalışanları inceledik. Fakat Türkiye istihdam piyasasında, kayıt dışı yani SGK kaydı olmadan istihdam edilen ve bir biçimde asgari ücretle bağlantılı olarak ücret alan 3 milyondan fazla ücretli çalışan mevcuttur. Kayıt dışı ücretli çalışmanın SGK kapsamı dışında, yani birçok yasal haktan mahrum kalmanın yanı sıra düşük ücretle karakterize olduğunu gözlemliyoruz. Tablo 2’de görüldüğü gibi 2,4 milyon sigortasız yani kayıt dışı olarak tam zamanlı çalışanın yüzde 68’i (1,6 milyon kişi) asgari ücret ve altında ücret kazanıyor.

Tablo 2: Kayıt dışı ücretli çalışanlar arasında asgari ücret ve altında çalışanların sayısı ve payı (%)

  Bin kişi Yüzde
KAYIT DIŞI ÇALIŞANLAR 2 382 100
Asgari ücret seviyesinin altında çalışanlar 1 245 52,3
Asgari ücretli çalışanlar 376 15,8
Asgari ücret seviyesinin üzerinde çalışanlar 760 31,9

Kaynak: TÜİK, 2013 Hanehalkı İşgücü Anketi veri seti

 

****

Toplam ücretli çalışanların (sigortasızlar dâhil) yüzde 34’ü (5,1 milyon kişi) asgari ücret ve altında ücret kazanıyor

Kayıtlı-sigortalı ücretli çalışanlara kayıtsız-sigortasız çalışanları da eklediğimizde, toplam tam zamanlı olarak ücretli çalışanların yüzde 34’ü (5,1 milyon kişi) asgari ücret (2,9 milyon) ve altında ücret (2,2 milyon) alarak çalıştığı görülmektedir (tablo 3). Bu tablo ücretlilerin önemli bir bölümünün düşük ücretlilerden oluştuğunu göstermektedir.

Tablo 3: Asgari ücretli ve altında çalışanların sayısı ve payı (%)

Bin kişi Yüzde
Toplam ücretli ve yevmiyeli 14 925 100
       Asgari ücret seviyesinin altında çalışanlar (1) 2 163 14,5
                                     Asgari ücretli çalışanlar (2) 2 927 19,6
                                                             (1) + (2) 5 090 34,1

Kaynak: TÜİK, 2013 Hanehalkı İşgücü Anketi veri seti

Asgari ücretli çalışanlar büyük ölçüde erkekler: yüzde 71’i erkek, 29’u kadın

Asgari ücretli çalışanları cinsiyetlerine göre incelediğimizde büyük çoğunluğunun erkeklerden oluştuğunu gözlemlemekteyiz: yüzde 71’i erkek (2 milyon 71 bin), yüzde 29’u kadın (855 bin).

Öte yandan, kadınlar arasında asgari ücretli çalışma oranı daha yüksektir (kadınlarda yüzde 23, erkeklerde yüzde 19). Asgari ücretli çalışanlara bu ücret düzeyinin altında çalışanları da eklediğimizde sonuçlar kadınlar için daha çarpıcı bir hale geliyor (tablo 4). Tüm tam zamanlı ücretli çalışan kadınların yüzde 44’ü asgari ücret ve altında ücret alarak çalışmaktadır. Bu oran erkeklerde yüzde 31’dir.

 

Tablo 4: Cinsiyete göre asgari ücret ve altında çalışanların sayısı ve payı (%)

  ERKEK
  Bin kişi Yüzde
Asgari ücret altında çalışanlar 1 370 477 12
Asgari ücretli çalışanlar 2 071 374 19
Asgari ücret üzerinde çalışanlar 7 708 424 69
Toplam 11 150 276 100
KADIN
  Bin kişi Yüzde
Asgari ücret altında çalışanlar 792 739 21
Asgari ücretli çalışanlar 855 502 23
Asgari ücret üzerinde çalışanlar 2 126 625 56
Toplam 3 774 867 100

Kaynak: TÜİK, 2013 Hanehalkı İşgücü Anketi veri seti

 

****

Asgari ücretli çalışanlar büyük ölçüde gençlerden oluşmaktadır: yüzde 60’ı 35 yaş altındadır

Asgari ücretli çalışanları yaşlarına göre incelediğimizde ise tablo 5 büyük çoğunluğunun 35 yaş altı gençlerden oluştuğunu göstermektedir. Yüzde 60’ı 35 yaş altındadır. Asgari ücretli çalışanlar en çok 25-34 yaş aralığındadır. Bu seviyeden sonra yaş aralığı arttıkça asgari ücretli çalışan sayısının azaldığı gözlemlenmektedir. Asgari ücretli çalışanların sadece yüzde ikisi 55 yaş ve üzerindedir.

Tablo 5: Asgari ücretli çalışanların yaş gruplarına göre sayısı ve payı (%)

  Bin kişi Yüzde
24 yaş ve altı 660 004 23
25-34 yaş arası 1 071 279 37
35-44 yaş arası 765 078 26
45-54 yaş arası 364 909 12
55 yaş ve üzeri 65 607 2
Toplam 2 926 877 100

Kaynak: TÜİK, 2013 Hanehalkı İşgücü Anketi veri seti

 

****

Asgari ücretli çalışanların genel olarak eğitim düzeyleri düşüktür: yüzde 65’i lise altı eğitim seviyesindedir

Asgari ücretli çalışanların büyük çoğunluğunun (yüzde 65) lise altı eğitime sahip vasıfsız işçilerden oluştuğunu söylemek mümkündür. Sadece 249 bin (yüzde 8,5) asgari ücretli çalışan yüksekokul veya fakülte mezunudur.

Tablo 6: Asgari ücretli çalışanların eğitim seviyesine göre sayısı ve payı (%)

  Bin kişi Yüzde
Bir okul bitirmeyen 138 897 4,7
İlkokul (5 yıl) 1 037 254 35,4
Ortaokul, mesleki ortaokul ve ilköğretim (8 yıl) 713 244 24,4
Genel lise 404 365 13,8
Mesleki veya teknik lise 384 106 13,1
Yüksekokul, fakülte ve üzeri 249 011 8,5
Toplam 2 926 877 100,0

Kaynak: TÜİK, 2013 Hanehalkı İşgücü Anketi veri seti

 

****

Asgari ücretli çalışanların üçte biri (yüzde 34,4) mikro ölçekli işletmelerde, toplamda ise tamamına yakını KOBİ’lerde (yüzde 91) çalışmaktadır

Asgari ücretli çalışanların üçte biri (yüzde 34,4) mikro ölçekli işletmelerde (10’dan az işçi çalıştıran) istihdam edilmektedir (tablo 7). Buna 10-249 çalışanı olan diğer küçük ve orta ölçekli işletmeler de (KOBİ’ler) eklenince oran yüzde 91’e çıkmaktadır. Asgari ücretli çalışanların sadece yüzde 9’u çalışan sayısı 250’yi aşan büyük ölçekli işletmelerde çalışmaktadır.

Tablo 7: Asgari ücretli çalışanların işletme ölçeğine göre sayısı ve payı (%)

 Çalışan sayısı Bin kişi Yüzde
10’dan az 1 006 881 34,4
10-24 kişi 398 813 13,6
25-49 kişi 576 252 19,7
50-249 kişi 678 046 23,2
250-499 kişi 137 253 4,7
500 ve daha fazla 129 632 4,4
Toplam 2 926 877 100

Kaynak: TÜİK, 2013 Hanehalkı İşgücü Anketi veri seti

 

****

Asgari ücretliler en fazla perakende ticaret, binalar ile ilgili hizmetler, giyim eşyaları imalatı ve tekstil ürünleri imalatı gibi alt sektörlerde çalışmaktadırlar

Tablo 8’de asgari ücretlilerin çalıştıkları bazı alt sektörleri gösterilmektedir. Asgari ücretlilerin çalıştıkları sektörler önemli farklılıklar göstermektedir, bu tabloda en yoğun çalıştıkları alt sektörler dikkate alınmıştır. Buna göre asgari ücretlilerin en yoğun çalıştıkları alt sektörler perakende ticaret, binalar ile ilgili hizmetler ve çevre düzenlemesi faaliyetleri, giyim eşyalarının imalatı ve tekstil ürünlerinin imalatı gibi alt sektörleridir. Bu oran sırasıyla yüzde 12,4, yüzde 7, yüzde 6,8, yüzde 5,6 düzeyindedir.

Tablo 8: Asgari ücretli çalışanların alt sektörlere göre sayısı ve payı (%)

  Bin kişi Yüzde
Perakende ticaret (Motorlu kara taşıtları ve motosikletler hariç) 362 231 12,4
Binalar ile ilgili hizmetler ve çevre düzenlemesi faaliyetleri 205 151 7,0
Giyim eşyalarının imalatı 199 357 6,8
Tekstil ürünlerinin imalatı 165 195 5,6
Yiyecek ve içecek hizmeti faaliyetleri 164 148 5,6
Gıda ürünlerinin imalatı 136 685 4,7
Bina inşaatı 106 492 3,6
Diğer alt sektörler 1 587 617 54
Toplam 2 926 877 100

Kaynak: TÜİK, 2013 Hanehalkı İşgücü Anketi veri seti

 

****

Asgari ücretli çalışanlar en çok İstanbul, Ege (İzmir-Aydın-Manisa) ve Akdeniz (Antalya-Adana-Hatay) bölgelerinde yaşamaktadırlar

Tablo 9: Asgari ücretli çalışanların bölgelere göre sayısı ve payı (%)

  Bin kişi Yüzde
1- İstanbul (İstanbul) 551 072 18,8
2- Batı Marmara (Tekirdağ-Balıkesir) 184 988 6,3
3- Ege (İzmir-Aydın-Manisa) 504 886 17,2
4- Doğu Marmara (Bursa-Kocaeli) 377 251 12,9
5- Batı Anadolu (Ankara-Konya) 250 300 8,6
6- Akdeniz (Antalya-Adana-Hatay) 380 430 13,0
7- Orta Anadolu (Kırıkkale-Kayseri) 108 015 3,7
8- Batı Karadeniz (Zonguldak-Kastamonu-Samsun) 124 617 4,3
9- Doğu Karadeniz (Trabzon) 74 862 2,6
10- Kuzeydoğu Anadolu (Erzurum-Ağrı) 44 423 1,5
11- Ortadoğu Anadolu (Malatya-Van) 110 419 3,8
12- Güneydoğu Anadolu (Gaziantep-Şanlıurfa-Mardin) 215 613 7,4
Toplam 2 926 877 100

Kaynak: TÜİK, 2013 Hanehalkı İşgücü Anketi veri seti