Enflasyon Atlası
Her ay TÜFE verisi açıklandığında enflasyon hakkında tartışmalar da başlıyor. TÜFE hakkında çok yazılıyor, konuşuluyor ancak TÜFE nedir tam olarak biliyor muyuz? Enflasyonun artışına hangi ürün ve hizmetlerin fiyatları ağırlıklı olarak etki ediyor? Bu bilgi grafiğimizi inceleyerek TÜFE’yi oluşturan mal ve hizmetleri görebilir ve de bunların endeks içindeki ağırlıklarını inceleyebilirsiniz. Ayrıca diğer sekmelerimizde enflasyon içindeki mevsimsellik gösteren ürün gruplarını, ortalamaya göre daha az veya daha çok artan ürün gruplarını görebilirsiniz. Bunlardan başka aylık ve yıllık enflasyonu oranlarının ne kadarının hangi gruplardan geldiğini görmek enflasyonun nedenleri hakkında size ışık tutacaktır.
Yukarıdaki bilgi grafiğimizin ilk sekmesinde TÜFE içindeki ürün ve hizmetlerden oluşan bir ağaç haritası (treemap) bulunmaktadır. Bilgi grafiğimiz içinde daha başka haritalarımız da bulunduğundan başlığına Enflasyon Atlası dedik. Atlasımızın ve aşağıdaki açıklamaların TÜFE’yi yeniden keşfinizde yol gösterici olmasını ümit ederiz.
Enflasyon sepeti (TÜFE) içinde hangi ürünler var ve sepetteki ürünlerin ağırlıkları nedir?
Türkiye İstatistik Kurumu tarafından hesaplanan tüketici fiyat endeksinin (TÜFE) temel amacı hane halkının tükettiği mal ve hizmetlerdeki fiyat değişimlerini ölçerek tüketicilerin maruz kaldığı enflasyonu hesaplamaktır. TÜFE içindeki ürün ve hizmetler 12 ana grup altında sınıflandırılmış olan toplam 426 maddeden oluşmuştur. TÜFE’yi oluşturan maddelerin ağırlıkları 3 yılda toplam 39.744 hane halkı ile yapılan bütçe anketi ve diğer birtakım başka anketlerle belirlenmiştir. TÜFE hesaplanırken her ay 27.198 işyerinden 390.984 fiyat derlenmektedir.
TÜFE’deki ürünlerin ağırlıklarını incelediğimizde, “Gıda ve alkolsüz içecekler” grubunun yüzde 23,68’lik bir oranla endekste ağırlığı en yüksek ana grup olduğunu görüyoruz. Bu grubu yüzde 15,93 ağırlık oranıyla “Konut” ve yüzde 14,31 ile “Ulaştırma” takip etmektedir. Ayrıca ürün bazında bakacak olursak ağırlığı en yüksek olan ürünün “Kiracı tarafından ödenen gerçek kira” olduğunu görüyoruz. Kirayı, yüzde 4,63 ağırlıkla “Sigaralar” ve yüzde 2,99 ile konutlarda kullanılan “Elektrik Ücreti” takip etmektedir.
Yukarıdaki bilgi grafiğimizde TÜFE içindeki ürünler ağaç haritası şeklinde verilmiştir. Burada her dikdörtgen bir ürünü temsil etmektedir. Her dikdörtgenin alanı ilgili ürünün ağırlığıyla orantılıdır. Ürüne ait ana renk o ürünün ait olduğu ana ürün grubunu göstermektedir. Örneğin ağaç haritasında turuncu renkle gösterilmiş olan “Kiracı tarafından ödenen gerçek kira” endeksteki ağırlığı en büyük olan madde olduğu için grafikte en büyük dikdörtgenle gösterilmiştir. Endeksteki ana ürün gruplar içinde en yüksek ağırlığa sahip olan ve ağaç haritamızda mavi tonlarının hâkim olduğu “Gıda ve Alkolsüz İçecekler” ana ürün grubu ise en fazla alanı kaplayan ana ürün grubudur.
Bir ana ürün grubu içindeki tüm ürünleri daha iyi görebilmek için ağaç haritamızın sağ tarafında bulunan “All” kutusunu bir kez tıklayın. Ekrandaki grafik kaybolacaktır. Sonra ilgilendiğiniz ana ürün grubuna ait kutuya tıklayın. Böylelikle bütün ağaç haritası sadece o ürün grubundan oluşacak ve küçük kutular da belirgin hale gelecektir. Eğer isterseniz başka grupları da dâhil ederek farklı bir ağaç haritası oluşturabilirsiniz.
Aşağıdaki tabloda endekste ağırlığı en yüksek 20 ürün bulunmaktadır. Bu 20 ürünün endeksteki toplam ağırlığı ise yüzde 40,17’dir.
Tablo 1: TÜFE’de ağırlığı en fazla ilk 20 ürün
| Ürün | Ana Ürün Grubu | Ağırlık |
| Kiracı Tarafından Ödenen Gerçek Kira | Konut | 5,15 |
| Sigaralar | Alkollü İçecekler ve Tütün | 4,63 |
| Elektrik Ücreti | Konut | 2,99 |
| Otomobil (Dizel) | Ulaştırma | 2,77 |
| Su Faturası | Konut | 2,45 |
| Cep Telefonu Görüşme Ücreti | Haberleşme | 2,44 |
| Ekmek | Gıda ve Alkolsüz İçecekler | 2,38 |
| Dana Eti | Gıda ve Alkolsüz İçecekler | 2,10 |
| Otomobil (Benzinli) | Ulaştırma | 1,73 |
| Doğalgaz | Konut | 1,62 |
| Dolmuş Ücreti | Ulaştırma | 1,54 |
| Mazot | Ulaştırma | 1,41 |
| Benzin | Ulaştırma | 1,41 |
| LPG Dolum Ücreti | Ulaştırma | 1,26 |
| Sıcak İçecekler | Lokanta ve Oteller | 1,05 |
| Hazır Yemekler (Pilav, Kuru Fasulye) | Lokanta ve Oteller | 1,00 |
| Kömür Ücreti | Konut | 0,96 |
| Ekmekarası Yiyecekler (Döner) | Lokanta ve Oteller | 0,94 |
| Tavuk Eti | Gıda ve Alkolsüz İçecekler | 0,87 |
| Kebaplar | Lokanta ve Oteller | 0,85 |
| TOPLAM | 39,55 | |
| Kaynak: TÜİK |
TÜFE neden her kişinin deneyimlediği enflasyonu göstermiyor?
TÜFE içindeki ürünler ve ağırlıkları tüm Türkiye’deki hane halkının tüketimine göre belirlenmiş bir ortalamadır. Dolayısıyla bu tabloya bakan kim olursa olsun “Bu veriler benim harcamalarımı yansıtmıyor” diyecektir. Örneğin kendi evinde oturan bir kişi, ağırlığı en yüksek olan ürünün kira ücreti olmasını yadırgarken sigara içmeyen biri endekste sigaranın ağırlığı en yüksek ikinci ürün olmasını eleştirebilecektir. Zaten evinde ev eşyası bulunan ve daha yıllarca da eşyalarını değiştirmek istemeyen biri yüzde 7,78 ağırlığı olan ev eşyası ana grubuna itiraz edebilir. “Eğlence ve Kültür” ana grubu içinde “Umreye gidiş” ve “Hacca gidiş” ücretleri yer almaktadır. Umre veya hacca giden bir kişi alkollü içeceklerin kendisini ilgilendirmediğini söyleyebilir. Çocuğu olmayan ya da çocuğu eğitim çağını geride bırakmış bir kişi de “Eğitim Harcamaları” ana grubuna baktığında “Bundan bana ne” diyebilir. Zaten bu işin doğası gereği sepetteki ürünlere ve ağırlıklarına bakarak “İşte bu benim harcamalarımı aynen yansıtıyor” demek mümkün değildir.
Bundan başka kimi insan için gıdanın ağırlığı toplam harcamalarının içinde yüzde 24,25’ten daha yüksek olabilirken, bazısı için de gıdanın ağırlığı pek az olacaktır. Yani nasıl herkesin harcaması farklıysa herkesin yaşadığı enflasyonun farklı olması kaçınılmazdır.
TÜFE hakkındaki eleştiriler nelerdir?
Enflasyon hakkında türlü çeşit eleştiri olmakla beraber sık rastlanılan eleştiriler üç gruba ayrılmaktadır:
Birinci grupta enflasyon sepeti içinde bulunmayan ürünler sanki varmış gibi iddialarda bulunulmakta ve bu ürünlerle oluşturulmuş olan bir enflasyon sepetinin ölçümde işe yaramaz olduğu çıkarımı yapılmaktadır. Yukarıdaki ağaç grafiğimizi inceleyerek söz konusu ürünlerin endekste bulunup bulunmadığı görmek mümkündür.
İkinci tür eleştirilerde enflasyon sepeti içindeki ürünlerden bazılarından bahsedilmekte ancak bunların ağırlıkları hakkında bir bilgi verilmemektedir. Böylelikle endekste ağırlığı çok az olan birkaç ürün seçilip sonra sanki endekste bu ürünler ağırlıktaymış gibi bir izlenim yaratılmakta ve yine enflasyon sepetinin ölçümde işe yaramaz olduğu çıkarımı yapılmaktadır. Söz konusu ürünleri yukarıdaki ağaç grafiğimizde bulduktan sonra bunların endekste ağırlıklarının ne kadar olduğunu da görüp anlamak mümkündür.
Üçüncü tür eleştiriler ise ana ürün gruplarının ağırlıklarının kişinin harcamalarını yansıtmıyor olmasıdır. Çarşı ve pazarda dolaşıp bir takım ürünlerin fiyatlarındaki değişiklikler hesaplanıp sonra sadece bunlara bakarak oluşturulan bir endeksle TÜFE karşılaştırılmakta ve enflasyon hesabının yanlış olduğu iddia edilmektedir. Yukarıda anlatmaya çalıştığımız gibi herkesin farklı olduğundan herkesin yaşadığı enflasyonun da farklı olması kaçınılmazdır.
Tunç Şatıroğlu
