Geçtiğimiz yıl birçok uzman tarafından 2012 yılının özellikle de ilk yarısı zorlu geçecek denirken yılın ilk ayını neredeyse geride bıraktığımız bugünlerde piyasalarda bayram havası esiyor. Zaten yılbaşından beri dünya borsalarında ciddi bir yükseliş eğilimi oluşmuşken, bir iki gün gecikmeyle de olsa İMKB de bu kervana katılmış bulunuyor. Üstüne bir de düşen dolar kuru ve ekonomiyle ilgili olumlu haberler de gelince çıkan raporlardaki karamsar hava kendini temkinli iyimserliğe bırakıyor. Son olarak bu hafta ABD’den gelen açıklamalar da yabancıların deyimiyle pastanın üstüne krema oldu. Dünya krizden hızla çıkıyor ve borsalar bunun öncü göstergesi mi oluyor? Acaba işler dünyada düzeliyor da biz mi göremiyoruz?
Yılbaşından beri piyasalarda bu olumlu rüzgâr esmekteyken geri planda dünya ekonomisi için hiç de olumlu olmayan bir gelişme yaşanmakta. Sanki ABD’de işler artık düzeliyor diye borsalar artarken tam tersine Baltic Dry Endeksi kafa üstü düşüşe geçmiş durumda. Endeks yılbaşından beri %58’den fazla düştü. Aslında geçen yıl Ekim ayından beri bakılacak olursa düşüş %67’yi buluyor. Bundan ne anlamalıyız?
Demir cevheri, kömür, buğday ve çimento gibi başlıca emtialar dünyada kuru yük gemileriyle taşınır. Önemli olan deniz rotaları için taşımacılık fiyatları, her iş günü gemicilik acenteleri tarafından Londra’da bulunan Baltık Borsası’na bildirilir. Baltık Borsası da bu verilere bakarak bazı endeksler hesaplar. Baltic Dry Endeksi dünyada mevcut kuru yük taşıma kapasitesine olan talebi gösterir. Kuru yük gemilerinde otomobil, elektronik gibi nihai mallar değil üretim için gerekli emtialar taşındığından endeks dünya üretiminin geleceği ve büyümesi konusunda iyi bir göstergedir. Ancak bu göstergeye bakıp hemen bir sonuca varmadan önce konuyu daha da incelemeliyiz.
Öncelikle gemi arzı taşımacılık fiyatlarına göre elastiki olmayıp, bir gemi yapmak iki yıl sürmektedir. Ayrıca taşımacılık fiyatları düşünce kullanımda olan bir gemiyi tutup karaya çekmek yüksek maliyetler nedeniyle mümkün değildir. Bu nedenle kapasitedeki veya talepteki ufak bir değişim endeksi çok değiştirebilmekte ve bu da endeksin oynaklığını arttırmaktadır. Yani endeksin günlük veya haftalık hareketlerine bakarak bunu borsanın bir öncü göstergesi olarak kabul etmek doğru değildir. Ancak yine de %58’lik bir düşüş bir şeylerin yanlış olduğuna dikkat çekmektedir.
| Kategori | Kapasite (ton) | Filo İçindeki Oranı % | Taşımacılık Oranı % |
| Capemax | 100.000 + | 10 | 62 |
| Panamax | 60.000 – 80.000 | 19 | 20 |
| Supramax | 45.000 – 59.000 | 37 | Handysize ile toplam 18 |
| Handysize | 15.000 – 35.000 | 34 | Supramax ile toplam 18 |
Tablo 1: Baltic Dry Endeksi hesaplarında kullanılan gemi kategorileri
Baltic Dry Endeksi dört kategoride toplanan gemilerin birleşik bir endeksidir. Burada en önemli grup dünyada kuru yük gemi filosunun %10’unu oluşturan, ancak taşımacılığın %62’sinin gerçekleştiren Capesize kategorisidir. Panama Kanalı’ndan geçemeyecek kadar büyük olan kuru yük gemileri Boynuz Burnu (Cape Horn) veya Süveyş Kanalı’ndan da geçemeyecek kadar da büyüklerse Ümit Burnu’ndan (Cape of Good Hope) dolanmak zorundadırlar. Bu nedenle bu en büyük gemi kategorisine Capesize denir. Capesize kategorisi ağırlıklı olarak Çin’in demir cevheri ve kömür alımıyla ilgilidir. Çin demir cevheri ve kömür stoklamak istediğinde Capesize kategorisinde fiyatlar artmakta ve bu da Baltic Dry Endeksi’nin hızla yükselmesine sebep olmaktadır. Benzer şekilde demir cevheri ve kömüre olan talep düşünce Baltic Dry Endeksi düşmektedir.
Çin’de yeni yıl tatili bir hafta olup yeni yıl kutlamaları ise toplam iki hafta sürmektedir. Çin yeni yılı yaklaşırken Çin’de hammadde alımlarının azaldığı ve Baltic Dry Endeksi’nin düştüğü bilinmektedir. Çin yeni yılı 22 Ocak 2012’de başladı. Ocak ayı içinde endeksin düşmesindeki önemli faktörlerden biri de yeni yıl tatili olmaktadır. Ancak bu da %58’lik düşüşü açıklamaya yetmiyor.
Baltık Borsası dört gemi kategorisi için ayrı ayrı endeksler de hesaplamaktadır. Capesize’dan sonraki kategori Panamax kategorisidir. Bu kategorideki gemiler Panama Kanalı’ndan geçebilirler. Süveyş Kanalı daha büyük tonajlı gemilerin geçmesine uygun olduğundan Panama Kanalı’ndan geçebilen bir gemi Süveyş Kanalı’ndan da geçebilmekte ve burunları dolanmak zorunda kalmamaktadır. Bu kategorideki gemiler kuru yük taşımacılığının %20’sinin gerçekleştirmektedir.
Diğer iki kategori ise Supramax ve Handysize kategorilerdir. Dünyadaki kuru yük gemi filosunun %71’i bu iki kategorideki gemilerden oluşur. Bu gemiler toplam kuru yük taşımacılığının %18’ini gerçekleştirmektedir. Çin, farklı pazarlardan emtia almak istediğinde bazen Panamax Endeksi düşerken Supramax ve Handysize Endeksleri yükselmektedir. Zira büyük gemiler her türlü limana yanaşamamaktadır veya küçük gemilerle birçok farklı yerden alım yapılmaktadır. O nedenle bazen dünyada gemi taşımacılığı artmakta olduğu halde demir cevheri ve kömüre olan talep azalıp, Çin de farklı pazarlardan mal almaya kalktığında Baltic Dry Endeksi’ndeki %82 ağırlığı oluşturan Capesize ve Supramax Endeksleri düştüğü için Baltic Dry Endeksi de düşmekte ve sanki dünyanın ekonomik faaliyeti azalıyor gibi görülmektedir. Olan biteni daha iyi anlayabilmemiz için Supramax ve Handysize Endekslerini de diğer endekslerle birlikte değerlendirmeliyiz.
Bir kategoride yeni gemiler denize indirildiğinde taşıma kapasitesinde arz fazlası oluşmasını ve talebin aynı kalması durumunda da o kategoride endeksin düşmesini bekleriz. Ancak bu diğer Baltık endekslerini etkilememelidir. Eğer dört endeks de aynı şekilde düşüyorsa durum ciddidir. Ya aynı anda bütün kategorilerde yeni gemiler denize inmiştir ya da dünya ekonomisinde gelecekte daralma görülecektir.
2008 yılında borsalar düşmeden önce Baltic Dry Endeksi’nin sert bir şekilde düştüğünü bunu da borsaların takip ettiğini biliyoruz.
Şekil 1: S&P 500 ve Baltic Dry endeksleri. Yeşil ile S&P 500, turuncu ile Baltic Dry Endeksi görüntüleniyor. Kaynak: Bloomberg
Şekil 1’de, 2008’de Baltic Dry Endeksi’ndeki sert düşüş ve onu S&P 500 Endeksi’nin takip etmesi görülüyor. Ancak 2009’da S&P 500 yükselmeye devam ederken Baltic Dry Endeksi’nin dalgalandığını görüyoruz. Örneğin 2009 yılında Hazirandan Ekime kadar Baltic Dry düşerken S&P 500 yükselmeye devam ediyor.
Şekil 2: S&P 500 ve Baltic Handysize Endeksleri. Yeşil ile S&P 500, turuncu ile Baltic Handysize Endeksi görüntüleniyor. Kaynak: Bloomberg
Şekil 2’ye baktığımızda yukarıda Şekil 1’de Baltic Dry Endeksi’nde gördüğümüz dalgalanmayı görmüyoruz. Handysize Endeksi, Baltic Dry Endeksi’ne göre çok daha az dalgalı seyrediyor. Dikkatli baktığımızda Handysize Endeksi’nin S&P 500’e göre daha önce hareket ettiğini görüyoruz. 2009 yılında Şubat başında Handysize yükselmeye başlıyor. Oysa S&P 500’de yükseliş bir ay sonra, Mart başında başlıyor. 2010 Ekim ayına kadar da ufak tefek dalgalanmalar olsa da iki endeks aynı yönde hareket ediyor. Ancak 2010 yılında Ekim ayı başında işler değişiyor. Handysize düşerken S&P 500 yükseliyor. Normal şartlarda Kasım ayında S&P 500’ün de düşmesini beklerdik. Oysa 3 Kasım 2010’da ABD Merkez Bankası 900 milyar dolarlık paket açıklıyor ve borsalar reel ekonomiye meydan okurcasına yükselmeye devam ediyor. Handysize, 2011 Şubat ayının başına kadar düşmeye devam ediyor. Çin’in yeni yıl kutlamaları da burada etkisini gösteriyor. Fakat Şubat ayı ile birlikte Çin’in yeni yıl bayramı etkisi ortadan kalkıyor ve endeks stabilize oluyor. 17 Ekim 2011’den sonra endeksin sert bir düşüşe geçtiğini ancak S&P 500’ün bundan etkilenmediğini görüyoruz. Şekil 3’de durumun sadece Handysize Endeksi’ne özel bir durum olmadığını, diğer Baltık endekslerinde de benzer bir düşüş olduğunu anlıyoruz.
Şekil 3: Baltık endekslerinin son 3 aylık performansı, yeşil ile çizilen Baltic Dry Endeksidir. Kaynak: Bloomberg
Tek bir göstergeye bakarak tahmin yapmak çok yanıltıcı olabilir. Şimdi bir de farklı bir deniz taşımacılığı endeksi olan Harpex’e bakalım. Uluslararası ticarette nihai ürünler konteyner adı verilen muhafazalı haznelerde taşınırlar. Harpex Endeksi, Harper Petersen şirketi tarafından haftalık fiyatlarla hesaplanmaktadır. Bu endeks, konteyner taşımacılığı fiyatların göstermekte ve Baltic Dry Endeksi’ne göre daha geniş bir ürün yelpazesini kapsamaktadır. Ancak nihai ürünleri gemiye yüklemeden önce üretmek gerekir ki bu da Harpex Endeksi’nin Baltic Endeksi’ne göre geriden gelen bir endeks olduğunu gösterir. Şekil 4’te Harpex Endeksi’nin 2008’de çöküşü ve yaklaşık 9 aydan beri sürmekte olan düşüş trendi açıkça görülmektedir.
Şekil 4: Harpex Endeksi, Kaynak: Harper Petersen & Co
Çin’in yeni yılı bayramı artık sona erdi. Kutlamalar bir hafta daha sürecek ve sonra Çin’de üretim yeniden hızlanacak. O zaman Baltic Dry Endeksi’ndeki düşüşten yeni yıl bayramının etkisini arındırmış olacağız. Sert bir toparlanma görebilirsek işler bir süre daha bu düzeyde devam edebilir ve korkacak bir şey yok diyebiliriz. Ancak öyle görünüyor ki piyasaları çok yakında büyük bir tehlike bekliyor. Tehlike çanları şimdiden çalmaya başladı bile.
Tunç Şatıroğlu, 30 Ocak 2012
